Radyoterapi Nedir? Nasıl Uygulanır ve Tedavi Yöntemleri

İÇİNDEKİLER:

1. Radyoterapi Nedir?
2. Radyoterapi Hangi Kanser Tedavilerinde Kullanılır?
3. Radyoterapi Nasıl Yapılır ve Nasıl Uygulanır?
4. Radyoterapi Cihazları
5. Radyoterapi Tedavisi Sırasında Bunlara Dikkat Edin!
6. Radyoterapi Yan Etkileri Nelerdir?
7. Radyoterapi Tedavisi Ne Kadar Sürer?
8. Radyoterapi Cinsel Hayatı Etkiler Mi?

Radyoterapi Nedir?
Radyoterapi (ışın tedavisi) iyonize radyasyonun kullanılarak kanser hastalığının tedavi edilmesi anlamına gelir. Radyoterapi ile verilen yüksek dozdaki radyasyon, kanserli hücreleri öldürebilir ve bölünüp çoğalmalarını engelleyebilir. Radyoterapi, normal hücrelere göre çok daha hızlı büyüyüp, çoğalan kanser hücreleri üzerinde oldukça etkilidir.

Kanser tedavisinde %60 oranında yeri bulunan radyoterapide  günümüzde hedefe yönelik tedavi yaklaşımı uygulanmaktadır. Radyoterapi sırasında tümörlü alan belirlenerek, ışınlar daha yüksek dozda ve yalnızca kanserli hücreye gönderilir. Radyoterapi bölgesel bir tedavi olduğu için günlük 15-20 dakikalık seanslar sonrası hasta rutin hayatına devam edebilir.

Radyoterapi ile sadece hastanın etkin bir şekilde tedavi edilmesi değil aynı zamanda tedavi sonrası kaliteli bir yaşam sürmesi de hedeflenmektedir. Bu nedenle radyoterapi uygulamalarında geçmişte kanserli dokuyu tamamen yok etmek için çok geniş bir alanı kapsayan ışınlama tekniklerinin yerini artık tümörün çevresinin tamamen saran ve yalnızca kanserli bölgeyi hedef alan tedaviler almıştır. Böylece sağlıklı dokular daha çok korunabilmekte, çok yüksek ışın kullanılabildiği için de tümör daha yüksek oranda kontrol altına alınabilmektedir. Normal dokuyu tamamen radyasyondan korumak gibi bir durum söz konusu olmasa da dokuların tolerans dozlarını aşmayacak şekilde bir ışınlama ile konfor sağlanmaktadır.

Radyoterapi Hangi Kanser Tedavilerinde Kullanılır?
Yüksek enerjili radyasyonun kanser tedavilerinde kullanılması ile birlikte gün geçtikçe yenilenen radyoterapi teknolojileri, günümüzde artık pek çok kanser türü için öncelikli seçenek olarak uygulanmaktadır. Organları koruma özelliği bulunduğu için jinekolojik kanserler, baş boyun kanserleri ve prostat kanserlerinde tek başına da çok iyi sonuçlar vermektedir. Beyin tümörlerinde de cerrahi sonrasında tercih edilmekte ve özellikle küçük lezyonları yok edebilme özelliği bakımından tek başına da uygulanmaktadır. 

Hemen hemen tüm kanser tedavilerinde kullanılan radyoterapi özellikle bazı kanser tipleri için tek tedavi yöntemidir. Radyoterapi bazen cerrahi öncesinde tümörü küçültme amacı ile verilmektedir. Bazı tümörlerde ise cerrahi sonrasında kalmış olabilecek kanser hücrelerini temizleme amacı ile uygulanmaktadır. Kanser hastalarının yarıdan fazlasında cerrahi ve ilaç tedavisi gibi tedavilere ek olarak radyoterapi de uygulanmaktadır.

Radyoterapinin en çok uygulandığı kanserler:

• Cilt kanserleri
• Baş-boyun kanserleri
• Beyin tümörleri
• Meme kanseri
• Prostat kanseri
• Mesane kanseri
• Akciğer kanseri
• Kadın hastalıkları kanserleri
• Yumuşak doku tümörleri
• Kemik tümörleri
• Sindirim sistemi kanserleri
• Lenfomalar
• Çocukluk çağı tümörleri

Radyoterapi Nasıl Yapılır ve Nasıl Uygulanır?
Radyoterapi dıştan (eksternal) ve içeriden (internal) olmak üzere iki şekilde yapılır. Radyoterapi genellikle dıştan, bazı durumlarda iki farklı yöntem sırayla da uygulanabilir. Kanser tedavisi uzun süreli ve multidisipliner bir yaklaşım gerektirir. Bu nedenle radyoterapinin tam donanımlı bir merkezde uygulanması önemlidir. İşlem, farklı radyoterapi cihazları kullanılarak ışınların kanserli dokuya yönlendirilmesi ile gerçekleştirilir.

Daha önce kobalt-60 ya da lineer akseleratör denilen cihazlarla 2 boyutlu olarak gerçekleştirilebilen dıştan (eksternal) radyoterapide normal doku hasarı ve buna bağlı olarak görülen yan etki oranı oldukça fazlaydı. Günümüzde radyoterapi alanındaki gelişmeler, farklı cihazların vakalara uygun şekilde kullanımı ile ışın mümkün olduğunca sadece hastalıklı dokuya yönlendiriliyor. Böylece sağlıklı hücre ve dokular ışınlara maruz kalmamış olup, hasta radyoterapinin yan etkilerinden de korunmuş oluyor.

Radyoterapi cihazlarında yapılan dramatik değişikliklerle üç boyutlu konformal radyoterapi, IMRT (yoğunluk ayarlı radyoterapi), sterotaktik radyoterapi (linak bazlı, gamaknife, cyberknife) uygulanarak hedefteki hastalıklı dokuya en yüksek doz uygulanırken çevre normal dokunun en az dozu alması sağlanabilmektedir. Doktor hasta için hangi cihazın daha uygun olduğuna karar vermekte ve radyoterapi tedavisi bu yönde ilerlemektedir.

Radyoterapi tedavisi, cerrahi ve medikal tedavi gibi disiplinler arası iletişim, hastanın ortak kararı ile şekillenmelidir. Kanser tedavisi, tümörün yapısı ve türü, tümör verileri, hastanın genel sağlık durumu gibi detaylar tartışılarak belirlenir. Kanser tedavisinde ilgili olan tüm branşların bir araya geldiği multidisipliner onkoloji konseyinde tedavi kararı verilir. Konseyden çıkan sonuçla hasta, en iyi teknoloji ve tedavi konforu ile buluşturulur. 

Radyoterapi seansı sonrası hastalar tedavi salonundan çıktıktan sonra kesinlikle radyasyon yaymaz, temas halinde oldukları yakınları için bir risk yoktur ve hastaların izolasyon odasında bulunmaları gerekmez. Radyoterapi, cerrahi gibi uygulandığı yerde etkili olduğu ve alınan ışınlar vücuda dağılır.

Radyoterapi Cihazları

Radyoterapide tedavisinde hastanın genel sağlık durumuna, kanserin türüne ve evresine göre farklı radyoterapi cihazları kullanılabilir. Kullanılacak radyasyon kaynağının seçimi tümörün tipine, vücuttaki yerleşimine ve özellikle de derinliğine göre belirlenir. Radyoterapi tedavisi sırasında TrueBeam, Trilogy, Elekta Versa HD ve Linac gibi cihazlar kullanılır.

1) TrueBeam STX:

Yeni jenerasyon ışın teknolojisi olan TrueBeam sistemi, radyasyon onkolojisinde vücudun her noktasındaki tümörün ışınlanmasında kullanılmaktadır. TrueBeam’in robotik görüntüleme, otomatik hasta konumlandırma, hareket yönetimi ve tedaviyi dinamik olarak senkronize etme gibi avantajları bulunur. Ayrıca ulaşılması güç bölgelerdeki tümörlerin tedavisi için de çoğunlukla TrueBeam kullanılır. Diğer radyoterapi cihazlarından en büyük farkı ise yüksek doz hızına çıkma yeteneğidir. Bu sayede radyoterapi seans, süre ve sayısını önemli ölçüde azaltır. Trubeamhakkında detaylı bilgi için tıklayınız.

2) Trilogy:

Tüm radyoterapi cihazlarından bulunan özelliklerini bir araya toplayan Trilogy, doğru müdahalenin daha kısa zamanda ve en uygun miktarda yapılmasını sağlar. Trilogy'de kullanılan yöntemlerin her birinin kullanım alanları farklıdır; tümörün yapısına ve hastaya göre değişiklik gösterir. Trilogy cihazının IMRT, IGRT, SRT/SRC şeklinde 3 ayrı yöntemde incelenebilir. IMRT(Intensity Modulated Radiotherapy) yönteminde kanserli bölgedeki radyasyonun yoğunluğu ayarlanarak istenen doz dağılımı ideale en yakın değerde olur. Tümöre yüksek dozlar uygulanabilirken, sağlıklı dokular da maksimum oranda korunur. IGRT yönteminde ise hasta yalnızca tedavi öncesinde değil, tedavi sırasında da görüntülenerek ışınlanacak bölgedeki kaymaların önüne geçilebilir. IGRT yönteminde, cihaza eklenen görüntüleme ile hastaların tedavi alanının doğruluğu kesinleşir. SRT/SRC yöntemi ile milimetrik düzeydeki çok küçük tümörlere noktasal ışınlama yapılabilir. Noktasal atış olarak yapılan bu ışınlama ile tümöre yüksek dozda ışın verilir ve sağlıklı dokular korunur.

3) Elekta Versa HD:

Elekta Versa ile radyoterapi sırasında hastaya verilen dozların en doğru şekilde hesaplanması sağlanır. Bu sayede sağlam organların zarar görmesi engellenir. Elekta Versa, lineer hızlandırıcılar içerisinde 5 kat daha az sızıntı doz geçirgenliğine sahip bir yapıya sahiptir. En büyük avantajlarından biri de sağlam organları korurken ve ikincil kanser oluşum riskini de en aza indirmektedir. Elekta Versa, diğer cihazlara göre tedavi süresini oldukça kısaltır. Elekta Versa HD hakkında detyalı bilgi için tıklayıız.

4) Linac (Lineer accelerator):

Bu cihaz ile yüksek enerjili x ışınları ve elektron ışınları elde edilir. Lineer akseleratörler genellikle 2 x ışını, 5-6 elektron ışını enerji seviyesine sahiptir. Yani kullanım açısından farklı enerji seviyeleri oluşturulabilir. Lineer akseleratörler yıllar içinde evrime uğramış, çıkan ışının enerjisi yükselirken, tümörü daha iyi saran ve sağlıklı dokuları daha iyi koruyabilen teknikler gelişmiştir.

Radyoterapi Tedavisi Sırasında Bunlara Dikkat Edin!
Radyoterapi tedavisinden önce ve tedavi sürecinde koruyucu bazı önlemler almak, hastanın radyoterapi sürecini, daha sağlıklı ve konforlu şekilde geçirmesine yardımcı olur. Bu nedenle bu önerilere dikkat edebilirsiniz.

• Radyoterapi tedavisine başlamadan önce doktorunuza düzenli olarak kullandığınız tüm ilaçlar hakkına bilgi vermelisiniz.
• Radyoterapi sürecinde çok fazla enerji harcanacağı için öncesinde bolca dinlenmesiniz.Vücudunuzu rahat ettirecek, vücudu sıkmayan, pamuklu giysiler tercih etmelisiniz.
• Kilo kaybını önleyecek şekilde dengeli ve sağlıklı beslenmeye önem vermelisiniz. İştah kaybınız varsa diyetisyen yardımı alabilirsiniz.
• Dökülen tüylerinizi önemsemeyin. Tedavi sonrası vücudunuz eski haline dönecektir.
• Radyoterapi süresince cildiniz hassaslaşabilir. Bu nedenle losyon, parfüm, deodorant ve benzeri kozmetik ürünleri kullanmaktan kaçının.
• Güneş ışınlarından korunmayı ihmal etmeyin.
• Doktorunuzla sürekli iletişim halinde olmaya özen gösterin.
• Depresyon ve yalnızlık duygusuyla başa çıkmak için psikolojik destek almaktan kaçınmayın.

Radyoterapi tedavisi sırasında hastalar dengeli beslenmeli ve günde 2.5 litre su tüketmelidir. Her besin grubundan dengeli şekilde beslenmek, tedaviye toleransı artırır. Gün içerisinde bolca su tüketmek de bağışıklık sistemi için çok önemlidir. Kilonun sabit tutulması radyoterapideki milimetrik hesaplamalar için çok mühimdir. Kilo kayıpları ya da kilo alımları bu hesapların sürekli olarak değişmesine yol açar ve bu da tedavinin daha uzun sürmesine neden olabilir. Günde yarım saat yürüyüş, hafif egzersizler, motivasyon için sevine bir hobi ile uğraşmak ve pozitif bir bakış açısına sahip olmak tedaviye olumlu yansır.

Radyoterapi Yan Etkileri Nelerdir?
Tüm tedavilerde olduğu gibi radyoterapinin de yan etkileri bulunmaktadır. 2 boyutlu olarak yapılan tedavilerde, hasta dokuya yeterli doz ışın verebilmek için geniş bir alan kullanılmaktaydı. Buna bağlı olarak da sağlıklı doku hasarları ile yan etkiler çok daha fazla görülmekteydi. Son yıllarda ise radyoterapi tedavilerinde kullanılan cihazlar, ışını mümkün olduğunca hastalıklı dokuya yönlendirerek diğer alanların en az doza maruz kalmasını sağlayacak özelliktedir. Teknolojik gelişmelere bağlı olarak radyoterapide tedavi mantığı da değişmiş ve başarının yanı sıra; hastanın tedavi sırasında ve sonrasındaki hayat kalitesi de önemli hale gelmiştir. Artık daha uzun bir yaşam süresine sahip olan kanser hastalarının, tedavi süreçleri tamamlandıktan sonra hayatlarına normal bir şekilde devam etmeleri, iyileşmeleri kadar önemlidir.

Radyoterapi yan etkilerinin yoğunluğunu bazı faktörler etkiler. Buna göre:

• Radyoterapi tedavi alanının genişliği artıkça yan etkiler de artar.
• Aynı şekilde tedavi alanındaki organ sayısı ve hacmi de önemlidir.
• Her organın radyasyon direnci farklıdır ve farklı yan etkilere neden olabilir. Özellikle böbrek ve karaciğer daha hassastır.
• Günlük alınan radyoterapi dozu da yan etkileri doğrudan etkiler.
• Hastanın yaşı ve genel sağlık durumu da yan etkilerin seyrini etkiler.
• Radyoterapi cihazı seçimi de yan etkilerin yoğunluğunu etkiler.

Hasta ve yakınlarının en çok merak ettiği konulardan biri de radyoterapi alan hastanın radyasyon yayıp yaymadığıdır. Radyoterapi alan hastanın yanındaki insanlara zararı yoktur. Bu nedenle radyoterapi aldıktan sonra yakınlarınız ile sarılma, öpme ve temas gibi durumlarda dahi kişileri etkileyecek olumsuz bir durum olmamaktadır.

Radyoterapinin yan etkileri genellikle tedavi edilen kısımlarda görülür. Tedavi sırasında öksürük, ateş, terleme ya da olağan dışı ağrı gibi yakınmalarınız olursa doktor ya da hemşirenizi bilgilendirmelisiniz. Radyoterapinin yan etkilerin büyük kısmı rahatsızlık verici olsa da ilaçlar ya da diyetle kontrol altına alınabilmektedir. Bu yan etkiler çoğunlukla radyoterapi bitiminden sonra birkaç haftada kaybolmaktadır.

Radyoterapinin bilinen en belirgin yan etkileri şöyledir:

• Radyoterapi kandaki alyuvarları etkileyerek hastanın kendisini yorgun, halsiz ve iştahsız hissetmesine neden olur.
• Tedavi sırsında akyuvarlardaki belirgin düşüş ise enfeksiyonlara karşı hastayı daha korunmasız hale getirir.
• Yine nadir de olsa trombsitlerin azalması ile vücudun çeşitli yerlerinde küçük kanamalar, ciltte noktacıklar ya da çürüme tarzında görünümler olabilir.
• Radyoterapi tedavisinin uygulandığı bölgede cilt dokusunda bazı yan etkiler gelişebilir. Bu yan etkiler üzerine basmakla solan hafif kızarıklıklarla başlar (güneş yanığı gibi) ve sulu, açık yaralara kadar gidebilir.
• Kimi durumlarda diş çürümelerine neden olabilir.
• Ağız içinde yaralara neden olabilir.
• Radyoterapi sadece uygulandığı bölgede saç ve tüy dökülmesine neden olabilir. Tedavi sonrasında bazen dökülen saçlar daha gür ve farklı renkte çıkabilir.
• Radyoterapi esnasında ve sonrasında bir süre için göğüs kafesinde bir daralma hissi olabilir. Yutma güçlüğü yaşanabilir. Bu nedenle çok katı gıdalardan uzak durulmalıdır.
• Zaman zaman ishal, bulantı ve kusma da radyoterapi yan etkisi olarak göze çarpar.

Radyoterapinin yan etkilerinden çok fazla etkilenmemek için mutlaka doktor ile yan etkilerin detaylıca konuşulması gerekmektedir. Ayrıca bir diyetisyenden de yardım alınmalıdır.

Radyoterapi Tedavisi Ne Kadar Sürer?
Radyoterapi genellikle haftada 5 gün olmak üzere toplam 3-7 hafta sürer. Palyatif tedavilerde bu süre daha kısa olabilir. Dozların bu şekilde günlük olarak bölünmesi, normal dokuların ve hücrelerin korunması için yapılan bir uygulamadır. Hafta sonu verilen aralar, normal hücrelerin yenilenmesine fırsat verir. Alacağınız toplam doz ve seans sayısı, kanserin tipine, tümörün yerleşimine, genel sağlık durumunuza ve aldığınız diğer tedavilere göre değişkenlik gösterebilir.

Radyoterapi Cinsel Hayatı Etkiler Mi?
Radyoterapi tedavisi sırasında çoğu hasta tedavinin yan etkilerinden dolayı fiziksel çekiciliklerini kaybettiklerini düşünür. Psikiyatr desteği ile tedavi sürecinde cinsel isteksizlik sorunu çözülürse radyoterapi sırasında bazı jinekolojik kanserler dışında cinsel ilişkinin hiçbir zararı yoktur.  Kanser hastaları cinsel açıdan aktif olabilirler.