Sürekli Yaşayıp Fark Etmediğimiz Plasebo Etkileri

Literatürdeki tanımı ile "farmakolojik olarak etkisiz bir ilacın telkine dayalı bir etki ortaya çıkarma hali" olarak karşımıza çıkan Plasebo Etkisini daha önceden mutlaka duymuşsunuzdur.

Eğer tırnak içinde verdiğimiz tanımı tam anlayamadıysanız, plasebo etkisini şöyle basit bir örnek ile de anlatabiliriz; başı ağrıyan bir arkadaşınıza, "piyasadaki en iyi ağrı kesici budur, 2 dakikada baş ağrını geçirir" diye naneli şeker verdiğinizi düşünün. Arkadaşınız, aldığı şeyin son derece etkili bir ağrı kesici olduğunu düşünecek ve beynindeki koşullanma ve beklenti, gerçekten de baş ağrısının kesilmesine yarayacaktır. İşte burada ortaya çıkan durum plasebo etkisi oluyor.

Fakat plasebo etkisi her ne kadar tıp ile özdeşleştirilmiş olsa da günlük yaşantımızda yaptığımız, kullandığımız şeylerde bu durumu görmek aslında mümkün. İşte birkaç örnek ile günlük yaşantımızda farkında olmadığımız plasebo etkileri:

'Yüklenme (Loading)' Çubukları

Program yüklemeden sosyal medyada durum paylaşmaya, ya da uygulama güncellemeye kadar pek çok şeyde karşımıza çıkan bu çubukların %70'i, aslında pek çok programcının dediğine göre aslında sadece görüntü amaçlı. Görüntü amaçlı olmalarına karşın bu çubukların kullanılmasının nedeni ise kullanıcıların hiçbir şey görmeden bekleyip sıkılmalarını engellemek.

Asansördeki Kapı Kapatma Düğmeleri

Plasebo etkisinin sadece tıpta kullanılmadığını gösteren bir örnek olarak karşımıza çıkan asansör kapısı düğmeleri, mekanik plasebo denilen şeye örnek olarak da karşımıza çıkıyor. Muhtemelen denk gelmişsinizdir; asansöre binip kapı kapanması için düğmeye bastığınızda çoğu zaman ilk seferde kapanmaz. Sizde birkaç kez denersiniz ve anca o zaman işe yarar. İşte bunun sebebi, aslında o düğmenin hiçbir işe yaramayışındandır. Çoğu asansörde kapı kapanması için standart bir süre mevcut ve bu asansörlerdeki kapı kapatma düvmeleri aslında bir işlev barındırmıyor.

Trafik ışıklarında yayalar için bulunan karşıya geçme butonu

Özellikle yaya trafiğinin yoğun olduğu trafik ışıklarının direklerinde, "karşıya geçmek için lütfen düğmeye basın" şeklinde konuşan yardım sever sistemlere denk gelmişsinizdir. Düğmeye basarsınız, ona göre de ışık yayalar için yeşil olur. Aslında bu da mekanik plaseboya güzel bir örnek. Trafik ışıkları, çevrelerindeki diğer trafik ışıkları ile belli bir süre ve öncelik ayarı ile çalışmakta. Yani her yaya karşıya geçmek için bu düğmeye bastığında araçlara kırmızı yansaydı o düzen, zaman farkı falan olmazdı. O sebeple siz düğmeye bastıktan birkaç saniye sonra yeşil yanıyorsa aslında siz bastığınız için değil, kendi zamanı geldiği için yanıyor.

Termostat Düğmeleri

Özellikle ofislerde bulunan oda termostatları da diğer örneklerdeki gibi aslında koca bir yalan. Oda çok sıcak ya da soğuk oluyor, sizde bu cihazın düğmesinden o sıcaklığı ayarlayarak istediğiniz dereceye getiriyorsunuz. Aslında ofislerde ya da termostat düğmelerinin olduğu bekleme salonu gibi yerlerde genellikle merkezi ısıtma/soğutma sistemleri kullanılmakta ve böyle bir durumda odaların ayrı ayrı ısıtılması gibi bir durum pek mümkün değil. İşte bu nedenle 'dummy' yani 'aptal termostat' denilen cihazlar kullanılıyor. Bu termostatlar aslında bir işe yaramadığı gibi bazırlarında kullanan kişiye içerdeki havanın değişim gösterdiği hissini vermek için fan sesi bile eklenmekte.

Parlak, turuncu iş yeleği

Aslında bu etkiyi kendiniz de deneyebilirsiniz. Bu yeleklerden birini üstünüze giyin, elinize eldivenlerini takın ve durduk yere elinizdeki hilti ile asfalta girişip kırmaya başlayın. Muhtemelen kimse gelip "ne yapıyorsun?" diye sormayacaktır.

Kahvenin uykuyu açması

Özellikle üniversite öğrencisi arkadaşlar bu olaya sık sık başvurmaktalar. Ertesi güne sınavı olan, ödev vermesi gereken çoğu öğrenci, uyanık kalmak için kendini kahveye vurur ve halk arasında da kahvenin uyku açtığı yönünde bir kanı vardır. Fakat, aslında bu şeyin doğruluğunu kanıtlayan bilimsel bir dayanak bulunmamakta. Aksine, bu konu ile alakalı yapılan bir araştırmada kafeinin sizi uyanık tutmadığı, sadece kafein seviyesinin düşmesinden kaynaklanan yorgunluğun etkilerinin terse çevrildiği saptanmış. Yani kahve, kafein seviyesinin düşmesinden kaynaklı olan yorgunluğunuzu almayı başarsa da uyku ihtiyacınızda bir değişme sağlamıyor.

Halter kaldırırken yardım almak

Bunu bizzat kendim de daha önceden test etmiştim ve gerçekten de doğru diyebilirim. Özellikle arkadaşı ile aynı spor salonunda çalışanlar bilir; bench press yapan kişiye diğer kişi yardım etmek için halterin orta kısımlarından tutar ve kaldırma esnasında halteri destekler. Aslında halterin ağırlığı da göz önünde bulundurulduğunda yardım eden kişinin kaldırma işlemine neredeyse hiç katkısı olmadığı söylenebilir. Parmaklar halterin altına konmuştur ancak bench press yapan kişi aslında halteri yine kendi başına kaldırmaktadır.